Poetin in de petoet?

Over de juridische haalbaarheid om Poetin strafrechtelijk te vervolgen

Terwijl de oorlog in Oekraïne nog in volle gang is, zijn veel juristen in gedachten al bezig om een manier te bedenken waarop Poetin, als aanstichter van deze oorlog, kan worden berecht. Een eventuele vervolging van Poetin heeft de nodige voeten in de aarde, maar onmogelijk is het niet! In dit artikel zullen enkele mogelijkheden worden besproken waarop Poetin in het gevang zou kunnen belanden en wat de mogelijke kans van slagen is.

Het Verdrag van Rome

De kans op een succesvolle vervolging is het grootst via het Internationaal Strafhof in Den Haag. Het Internationaal Strafhof, vaak afgekort met ICC, is officieel opgericht in 1998 via het Verdrag van Rome. Dit is gebeurd op initiatief van de VN, met als doel om bij te dragen aan de wereldwijde vrede. Typerend voor het ICC is dat het een permanent gerechtshof is, waardoor het gemakkelijker en efficiënter is geworden om misdadigers bij internationale conflicten te vervolgen. 

In het Verdrag van Rome zijn vier misdrijven opgenomen waar het ICC op toeziet: 1) genocide, 2) misdrijven tegen de menselijkheid, 3) oorlogsmisdrijven en 4) het misdrijf van agressie. Hier kan in de (nabije) toekomst nog eventueel een vijfde misdrijf aan worden toegevoegd, namelijk het verbod op ecocide. Zoals je ziet, is het Verdrag alleen gericht op de meest ernstige misdrijven die de internationale gemeenschap aangaan. In vrijwel alle gevallen gaat het om een oorlogssituatie.  

In het Statuut van het ICC is opgenomen dat niet zomaar iedereen kan worden berecht: het ICC veroordeelt alleen ‘de meest verantwoordelijke’ personen voor een internationaal misdrijf. Als het ICC zou gaan kijken naar de oorlog in Oekraïne, zal het daarom niet (kunnen) gaan om de vervolging van individuele soldaten, maar om hogergeplaatste officieren, kolonels, generaals en staatshoofden. Ook Poetin komt dus voor berechting in aanmerking. Echter, een eventuele rechtszaak tegen Poetin zal gepaard gaan met de nodige juridische hobbels en succes is in geen geval gegarandeerd. 

Oorlogsmisdrijven

Vanuit Oekraïne verschijnen constant berichten over de gruwelijkheden die Russische militairen daar aanrichten: aanvallen op burgers, openbare executies, massale plunderingen, martelingen, aanvallen op ziekenhuizen, verkrachtingen; de lijst is eigenlijk te lang om op te noemen. Het zal je niet verbazen dat ook in oorlogssituaties dit soort acties ten strengste zijn verboden. In het Verdrag van Rome is daarom een lijst met oorlogsmisdrijven opgenomen (artikel 8). Deze lijst aan oorlogsmisdrijven bouwt voort op de Geneefse Verdragen inzake het humanitaire oorlogsrecht, uit 1949. Daarnaast is de strafbaarheid van oorlogsmisdrijven internationaal erkend als geldend gewoonterecht. 

Zonder uitputtend onderzoek is het natuurlijk te vroeg om conclusies te trekken. Daarom is de openbaar aanklager van het ICC, Karim Kahn, een onderzoek gestart naar de situatie in Oekraïne. Het ICC is hiertoe bevoegd, omdat Oekraïne in 2014 de jurisdictie van het ICC expliciet heeft erkend. In het onderzoek worden niet alleen de acties van Russische militairen onderzocht, maar ook die van Oekraïense. 

Zoals aangegeven, zal het ICC zich niet bezighouden met de vervolging van individuele soldaten, maar alleen hogergeplaatste officieren, kolonels en generaals. Om deze personen met succes te vervolgen, is het nodig om aan te tonen dat zij uiteindelijk verantwoordelijk waren voor de oorlogsmisdaden. Er moet bewezen worden dat zij kennis hadden van de problemen, zonder er iets aan te hebben gedaan. Aangezien Poetin, als president van Rusland, eindverantwoordelijke is, zou hij in principe ook vervolgd kunnen worden. De bewijsrechtelijke schakel naar de politieke top is echter stukken lastiger te leggen. Enkel het bewijs van de oorlogsmisdrijven is onvoldoende. 

Daarnaast heeft Rusland de jurisdictie van de ICC niet erkend. Poetin zal de rechtsmacht van het ICC blijven betwisten en waar mogelijk het onderzoek tegenwerken. Voor het Hof is het daarom erg lastig om Poetin (en andere verantwoordelijke Russen) te berechten. Een procedure bij verstek is immers niet mogelijk bij het ICC. Mocht het tot een internationaal arrestatiebevel komen, dan zal Poetin dit naast zich neerleggen. 

Misdrijf van agressie

Een andere mogelijkheid is om Poetin aan te klagen op grond van agressie (artikel 8bis van het Verdrag van Rome). Dit artikel geeft, in tegenstelling tot oorlogsmisdrijven, de mogelijkheid om direct de personen aan te klagen die het besluit genomen hebben om onrechtmatig oorlog te voeren. In het geval van de Russische aanval op Oekraïne is zonder twijfel sprake van onrechtmatige agressie, zo blijkt uit talloze juridische analyses en uit een peiling bij de Algemene Vergadering van de VN. 

Toch is vervolging op grond van agressie evenmin geen gelopen koers. Voor dit artikel geldt namelijk een speciale regeling, waardoor het ICC alleen jurisdictie heeft als de betreffende staten hiermee hebben ingestemd. En dat is voor Rusland niet het geval. De VN-Veiligheidsraad zou eventueel een uitzondering op deze regel kunnen maken, maar gezien het vetorecht van Rusland is dat zeer onwaarschijnlijk: Poetin zou dan moeten instemmen met zijn eigen vervolging…

Oprichting tribunaal

Vanwege het gebrek aan jurisdictie van het ICC, is een initiatief gestart om een apart tribunaal op te richten voor de berechting van Poetin en de andere verantwoordelijke personen voor de Russische agressie. Een dergelijk tribunaal zou kunnen worden bewerkstelligd met goedkeuring van de Algemene Vergadering van de VN. 

De gedachte achter dit initiatief is prijzenswaardig, maar de effectiviteit valt helaas te betwijfelen. De oprichters van het tribunaal kunnen de immuniteit van een staatshoofd als Poetin immers niet zomaar opzij zetten. Dat zou ingaan tegen het geldende internationale recht en de staatssoevereiniteit van Rusland. Bovendien kost het oprichten van een apart tribunaal veel geld en tijd, waardoor je je kan afvragen wat de toegevoegde waarde is ten opzichte van het ICC.

We kunnen concluderen dat het vraagstuk omtrent de vervolging van Poetin zeer gecompliceerd is. Juridisch gezien zijn er verschillende mogelijkheden om Poetin te berechten voor zijn leidende rol in de oorlog met Oekraïne. Zolang Poetin echter de steun van de Russische bevolking houdt, is de kans erg klein dat hij daadwerkelijk via internationaal recht zal worden vervolgd. Desalniettemin zijn er genoeg redenen om (juridisch!) op oorlogspad te gaan en de hoop niet op te geven. Want ook als een initiatief uiteindelijk onsuccesvol is, kan het wel een belangrijke boodschap geven aan de burgers in Rusland en Oekraïne.

Bronnen:
-United Nations office on genocide prevention and the responsibility to protect. (z.d.). War Crimes. United Nations. Geraadpleegd op 22 oktober 2022, van https://www.un.org/en/genocideprevention/war-crimes.shtml#:~:text=Some%20examples%20of%20prohibited%20acts,charitable%20purposes%2C%20historical%20monuments%20or
-Nollkaemper, A. (12 oktober 2022). Wacht Poetin volkswraak, vrijheid of berechting? NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2022/10/12/wacht-poetin-volkswraak-vrijheid-of-berechtiging-a4144949
-Het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof
-Vreeken, R. (2022, 28 februari). Poetin mogelijk in beeld voor oorlogsmisdrijven in Oekraïne: openbaar aanklager Strafhof begint onderzoek. De Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/poetin-mogelijk-in-beeld-voor-oorlogsmisdrijven-in-oekraine-openbaar-aanklager-strafhof-begint-onderzoek~b6beb6dc/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F
-Van de Riet, J. (2022, 14 april). Een apart strafhof voor misdrijven in Oekraïne biedt geen oplossingen. Trouw. https://www.trouw.nl/opinie/een-apart-strafhof-voor-misdrijven-in-oekraine-biedt-geen-oplossing~bd32c5c7/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F
-Coalition for the international criminal court: https://www.coalitionfortheicc.org/explore/icc-crimes/crime-aggression#:~:text=The%20crime%20of%20aggression%20defined&text=These%20acts%20can%20include%2C%20among,8%20bis%201%20and%202
-Dahhan, G. (2022, 4 april). Poetin kan worden vervolgd voor de burgerdoden in Boetsja, maar berechting wordt lastig. Trouw. https://www.trouw.nl/buitenland/poetin-kan-worden-vervolgd-voor-de-burgerdoden-in-boetsja-maar-berechting-wordt-lastig~bca6d663/
-Wintour, P. (2022, 4 maart). Ukraine backs international tribunal plan to try Putin for crime of aggression. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2022/mar/04/ukraine-backs-plan-for-international-tribunal-to-try-putin-for-of-aggression