Het belang en de werking van de formatie

Afgelopen vrijdag is door de Kiesraad de definitieve verkiezingsuitslag vastgesteld. Wat betekent dit nu voor de nieuwe machtsverhoudingen in de Tweede Kamer? Het helpt natuurlijk als een partij zetels heeft gewonnen en dus ‘beloond’ is door de kiezer. Maar de echte machtsverhoudingen voor de komende regeringsperiode staan pas vast na de formatie. Echter, voordat de formatie kan beginnen, vindt eerst een verkenning plaats.

Afgelopen week ontstond er echter veel gedoe; verkenner Kajsa Ollongren testte positief op corona en moest in allerijl het Binnenhof verlaten. Doordat ze gehaast was, had ze niet alle papieren goed in haar mappen en/of haar tas gedaan. Hierdoor lekte een deel van de verkenningsnotities uit, met saillante details die veel ophef veroorzaakten in Den Haag. Onder andere de tekst ‘Pieter Omtzigt positie elders’ deed veel stof opwaaien. Ook de notie over de onderhandelingsstijl van Wopke Hoekstra viel niet goed bij het CDA, net zoals de opmerking dat de linkse partijen niet aan elkaar vast lijken te houden slecht viel bij de linkse partijen. De twitteraccounts van alle lijsttrekkers barsten los en tegen zoveel retorisch geweld waren de verkenners niet bestand; Jorritsma en Ollongren boden meteen uit eigen beweging hun ontslag aan. Zo blijkt maar weer dat het oeroude spreekwoord, ‘haastige spoed is zelden goed’ ook voor politici opgaat.

De verkenning

Bij de verkenning vertellen de lijsttrekkers van alle partijen in de toekomstige Tweede Kamer aan een of meerder verkenners of zij willen meeregeren en met welke partijen ze dat dan zouden willen doen. Deze verkenners worden aangesteld door de voorzitter van de huidige Tweede Kamer, op voordracht van de lijsttrekkers van de nieuwe Tweede Kamer. Als de verkenners alle lijsttrekkers gesproken hebben, gaan ze met de belangrijkste partijen nog een keer om de tafel zitten om te kijken of die partijen niet toch ook andere opties zien zitten. Hierna brengen de verkenners verslag uit aan de Kamervoorzitter en de Tweede Kamer. De Tweede Kamer zal vervolgens een informateur aanstellen die de formatie zal starten. 

Wat gebeurt er tijdens de formatie?

Tijdens een formatie gaan de partijen die samen een coalitie willen vormen samen vergaderen. Ze worden dan begeleid door een informateur, die alle gesprekken zal leiden. Het doel van de formatie is om een gezamenlijk plan te maken voor de komende regeerperiode. Het regeringsakkoord dat op deze manier ontstaat, geeft aan wat het komende kabinet van plan is met Nederland. Vroeger bevatte dit alleen de hoofdlijnen van de belangrijkste onderwerpen voor de komende vier jaar. Maar tegenwoordig staat van bijna elk onderwerp vastgelegd wat de regering van plan is, niet alleen op hoofdlijnen, maar ook in detailniveau. De lijsttrekkers en hun secondanten brengen verschillende onderwerpen en stukken op tafel die zij belangrijk vinden voor het regeerakkoord. Ook de topambtenaren van de verschillende ministeries dragen moeilijke kwesties en andere beleidsstukken van hun departement aan. Dit zorgt ervoor dat het regeerakkoord een dik boekwerk wordt waarin alle geplande beleidskeuzes van het nieuwe kabinet staan. 

Als het regeerakkoord af is en de formatie ten einde loopt wordt er een formateur aangesteld, meestal de beoogde minister-president. Deze zal dan de kabinetsposities verdelen en de portefeuille van hen en de departementen bepalen. Deze beoogde bewindslieden moeten voordat ze aan de slag kunnen wel nog officieel goedkeuring krijgen van de Tweede Kamer. 

Wat zijn nu de meest realistische coalities? 

Dit is erg lastig om te zeggen omdat heel veel afhangt van de houding van partijen en in hoeverre zij willen toegeven op hun standpunten om te kunnen meeregeren. In een nieuw kabinet zullen in ieder geval de VVD en D66 zitten, tot zo ver is het duidelijk. Daarna wordt het ingewikkeld. De VVD wil graag reageren met het CDA en nog een ander partij. D66 wil opzich best regeren met het CDA, maar de vraag is of het CDA dit zelf wil, na de grote verkiezingsnederlaag. Daarna loopt het al gauw spaak; Mark Rutte wil eventueel wel met nieuwkomer JA21 regeren, maar dit wil D66 eigenlijk niet vanwege de uiteenlopende standpunten over Europa en migratie. Een andere mogelijkheid is met een andere nieuwkomer: Volt. Het nadeel is wel dat deze combinatie van partijen erg weinig zetels zal hebben in de Eerste Kamer, maar 28 in plaats van de benodigde 38. Wel blijkt uit de gelekte notities dat het hebben van een meerderheid in de Eerste Kamer voor de meeste partijen niet erg van belang is. Een andere optie is een kabinet van VVD, D66, CDA en PvdA, SP òf GroenLinks. Het probleem hierbij is dat deze linkse partijen hebben aangegeven niet in hun eentje in een kabinet te gaan zitten. Wat is er nog mogelijk als het CDA niet wil meeregeren?  Een alternatief voor een kabinet zonder het CDA is VVD, D66, PvdA en GroenLinks. Alleen hebben deze partijen samen maar 75 zetels en moet hier dus eigenlijk nog een partij bij. Bovendien wil de VVD eigenlijk niet met te veel linkse partijen in het kabinet. 

Het belang van de formatie

Zoals je ziet is het dus knap lastig om tot een meerderheidskabinet te komen met de huidige uitslag en de onderlinge verhoudingen tussen de partijen. Voor de partijen kan de formatie echter een wereld van verschil maken. De nieuwe machtsverhoudingen worden dan pas echt bepaald. Een partij die veel zetels wint maar toch in de oppositie terecht komt, kan haar overwinning hierdoor niet verzilveren. Andersom geldt hetzelfde, een verliezende partij die toch in het kabinet komt kan een deel van haar verlies goedmaken door het overheidsbeleid meer naar haar hand te zetten. Ook een winnende partij die in de regering terecht komt, kan uiteindelijk een verliezer blijken te zijn. Dit zag je bijvoorbeeld terug bij de PvdA bij het Kabinet Rutte II (2012-2017). Deze partij had zo veel toegegeven bij de formatie dat het uitgevoerde beleid wel erg ver van haar verkiezingsprogramma kwam te staan. Dit leidde tot een enorm verlies bij de volgende verkiezingen, waarvoor de kiem mogelijk al in 2012 gelegd was tijdens de formatie.

Nu kan je zeggen, leuk al dat gepuzzel, maar wat betekent dit nou voor mij? Niet alleen voor de partijen, maar ook voor jou persoonlijk kan de formatie een groot verschil maken. De combinatie van partijen kan het gehele kabinet meer naar links of rechts, conservatief of progressief bewegen. Zo valt te verwachten dat een kabinet van VVD, D66, CDA en JA21 een stuk rechtser en conservatiever beleid zal uitvoeren dan een kabinet met VVD, D66, PvdA en GroenLinks. Verschillende partijen kunnen andere accenten leggen, maar juist die accenten maken voor de burger uiteindelijk het verschil. 

Hoe gaat het nu verder?

De vraag is of de uitgelekte notities van verkenners de verhoudingen in deze naar verwachting toch al ingewikkelde formatie niet hebben verstoord. Als het niet lukt om met de huidige uitslag een nieuw kabinet te vormen zullen er nieuwe verkiezingen moeten komen. Historisch gezien is de kans hierop echter nihil. Anders dan in de meeste Europese landen is dit namelijk nog nooit voorgekomen in Nederland. Zoals een politicus zei: ‘Nederland is een echt formatieland’.  Wel is al vaker de formatie geklapt, soms zelfs nog na 7 maanden formeren, zoals in 1977 gebeurde bij het beoogde tweede kabinet Den-Uyl. De formatie klapte toen helemaal op het einde, bij de invulling van de kabinetsposities.

Het is nu aan de nieuw verkenners Tamara van Ark (VVD) en Wouter Koolmees (D66) om de verkenning vlot te trekken en daarmee hopelijk een formatie te starten. Interessant daarbij is of een partij hierbij haar tactiek gaat veranderen, door bijvoorbeeld hogere eisen te stellen, nu de notities van de mislukte eerste verkenning zijn uitgelekt. We zullen er ongetwijfeld de komende weken en maanden meer van gaan horen. Alle partijen willen een snelle formatie vanwege de huidige Covid-crisis, maar de vraag is of dit ook gaat lukken. Voor de In Duplo’ers is de hamvraag natuurlijk of het 23e bestuur er eerder is dan Rutte-IV. 

 

Bronnen: 

Sluiten

Zoeken

Zoeken