WO I: de spil tussen oud en nieuw
Vorige week is de nieuwe titel uit de Battlefield-reeks verschenen: Battlefield 1. Voor degenen die niet weten wat dit voor moet stellen: Battlefield is een first person shooter (FPS). Voor de totale leken onder ons: het is een schietspel dat gespeeld kan worden op de PC, Xbox of Playstation. De jongste telg uit deze generatie is een bijzondere: het spel is namelijk gesitueerd in de Eerste Wereldoorlog. Ikzelf ben een groot fan van deze shooter en daarnaast sterk geïnteresseerd in de wereldoorlogen, dus ik ga dit spel zeker aanschaffen en velen met mij. De game is zo bijzonder omdat het een van de zeer weinige spellen is die zich afspelen in deze specifieke periode van de geschiedenis. Als een videogame al in het verleden is gesitueerd, is dit bijna altijd in de periode gedurende de Tweede Wereldoorlog. Hetzelfde geldt voor een hoop boeken, series, films en ook in het onderwijs moet de Eerste Wereldoorlog een hoop aandacht afstaan aan zijn opvolger. Een logische verklaring is natuurlijk dat de Tweede Wereldoorlog zich minder lang geleden afgespeeld heeft en, voor ons als Nederlanders, de oorlog is waar ons kleine kikkerlandje wel aan meedeed, want, zoals u allen weet, was Nederland neutraal in de Eerste Wereldoorlog. Historicus Maarten Brands noemde de Eerste Wereldoorlog in 1997 nog ‘de blinde vlek in het historisch bewustzijn van Nederland’. ‘The Great War’, tot 1940 was dit conflict natuurlijk de enige wereldoorlog in de historie, vormt de spil tussen de oude en de nieuwe wereld, de moderne en de ouderwetse oorlogsvoering. Het is dus, mijns inziens, totaal onterecht dat de Grote Oorlog in de schaduw staat van de oorlog tussen ’39 en ’45, die er nooit was geweest zonder de gevoerde strijd in de jaren 1914-1918. Gelukkig heeft WO I geleidelijk meer aandacht verworven en Battlefield 1, een grote speler in de markt voor FPS, vormt de belichaming voor deze ontwikkeling.
De Eerste Wereldoorlog kent veel oorzaken: toentertijd heersten er grote spanningen in Europa en, onder andere wegens het kolonialisme, in de rest van de wereld. De Duitse Kaiser Wilhelm II voerde de agressieve Weltpolitik, waarmee hij het Duitse Rijk tot een grote natie wilde maken. Daarnaast was er sprake van een grote militarisatie, een gevaarlijke ontwikkeling als je bedenkt dat door de industrialisatie de wapens meer en meer dodelijker werden. Daarnaast heerste er in Europa een sterk gevoel van nationalisme, men was trots op zijn land en dit ging zover dat andere landen hierdoor als minderwaardig werden gezien. Deze war to end all wars zou voor altijd duidelijk maken welke partij de sterkste is, elke partij was er dan ook van overtuigd dat zij dat zou zijn. De oorlog werd geromantiseerd: wat is er nou mooier dan voor je land te vechten? De soldaten zouden vol trots en vertrouwen ten strijde trekken en de heersende opvatting bij de Britten was: ‘We’ll be home by Christmas.’ Toen op 28 juni 1914 de Bosnisch-Servische student Gavrilo Princip de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans Ferdinand doodde en heel Europa in het conflict werd meegetrokken – verscheidene landen hadden allianties gesloten en hun solidariteit uitgesproken – begon de oorlog die de wereld voor altijd zou veranderen.
‘Ik viel neer op mijn knieën en dankte de hemel uit een overstromend hart dat mij het geluk gegund was om in deze tijd te leven’,
aldus een jonge Oostenrijkse soldaat die later in de 20e eeuw Führer genoemd zou worden. De verschrikkelijke oorlog die zou volgen en vier jaar zou duren heeft hele generaties weggevaagd. Het totale aantal doden gedurende deze jaren wordt geschat op 20 miljoen, dit zijn zowel slachtoffers aan het front als getroffenen door hongersnood. De grootste slachting vond plaats op 1 juli 1916, het begin van de Slag aan de Somme. Zestigduizend man vond de dood in een tijdsbestek van een paar uur. En waarvoor? Nergens voor: de terreinwinst was nihil.
Een charge met getrokken zwaard te paard (waarvan naar verluidt ongeveer 8 miljoen dieren de dood vonden) of een aanval met een hypermoderne oorlogsmachine zoals een zeppelin, gepantserde trein of oorlogsschip. In de Grote Oorlog gebeurde het allebei. De industrialisatie, die gedurende de 18e, maar toch voornamelijk 19e eeuw vorm kreeg, stuwde de technologische vooruitgang met grote sprongen vooruit. Men kon steeds meer produceren en de ene na de andere uitvinding werd gedaan. Ook op het gebied van wapens werden baanbrekende producten ontwikkeld die ontelbaar veel slachtoffers geëist hebben: denk aan het gebruik van gas en mitrailleurs, maar ook aan voertuigen zoals de tank en het vliegtuig (bedenk dat de gebroeders Wright in 1903, tien jaar voor het begin van de oorlog, voor het eerst door het luchtruim vlogen) die allen hun intrede maakten in de Grote Oorlog en hedendaags niet meer weg te denken zijn in moderne oorlogsvoering. Interessant feit is dat zelfs de eerste drone uit de Eerste Wereldoorlog stamt (). Al deze militaire vorderingen zaaiden dood en verderf op de slagvelden. Belangrijk om te weten is dat de ‘loopgravenoorlog’ vele andere gezichten kende dan dit . Niet alleen werd gevochten in de loopgraven in het noorden van Frankrijk en België, maar ook in het Alpengebied, op de Balkan en aan het Oostfront. Daarnaast werd er in Afrika en het Midden-Oosten gestreden en was geen enkele wereldzee veilig.
Niet alleen op het slagveld werd oorlog gevoerd. Ook op economisch gebied kan je je vijand aanpakken, denk maar aan schermutselingen op beurzen als Wall Street en daarnaast heeft de prijzenoorlog zijn naam ook niet zomaar gekregen. Zo hebben de Britten de Duitsers met een enorme blokkade proberen te raken. In de jaren voor het uitbreken van het conflict was de wereldhandel explosief gestegen en de globalisatie was dan ook nog nooit op zo’n hoog punt geweest. Ook Nederland was toen al erg belangrijk, daar het de toegangspoort naar het Europese achterland vormt. Het Duitse Rijk en Nederland waren dan ook intensieve handelspartners. Als doorvoerland was Nederland sterk afhankelijk van zowel de Geallieerden (Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Rusland, Italië en later ook de VS) als de Centralen (Duitse Rijk, Oostenrijk-Hongarije, Ottomaanse Rijk). België heeft de neutraliteit in de oorlog niet kunnen waarborgen en veranderde in een strijdtoneel, waardoor de Antwerpse haven buitenspel werd gezet. De neutrale Rotterdamse haven kon vanwege de handelsblokkade echter maar beperkt profiteren. Naast de ellende van de blokkade werd de Noordzee namelijk geterroriseerd door Duitse U-boten, die ook 1200 Nederlandse slachtoffers maakten. Door de blokkade werd de toevoer erg schaars en dit had een drietal gevolgen: importsubstitutie, verticale en horizontale integratie. De schaarste deed de Nederlandse economie stagneren en leidde tot onrust en honger. In 1917 ontstond het ‘aardappeloproer’. Terwijl het volk hongerleed, werden Nederlandse aardappelen tegen Duits steenkool geruild – Nederland had zelf geen steenkool – en derhalve besloten Amsterdamse huisvrouwen de schepen vol voedsel te plunderen. Desalniettemin wisten veel Nederlandse bedrijven vanwege de drie gevolgen van de schaarste te groeien. Een bedrijf als Philips is mede door deze ontwikkelingen groot geworden. Een ander effect van de oorlogsomstandigheden was dat de prijzen in Nederland stegen, terwijl de lonen gelijk bleven, hetgeen de liquiditeit van de bedrijven ten goede kwam. Na de oorlog, toen de valuta van de oorlogvoerende landen devalueerde, werden de Nederlandse producten te duur voor het buitenland en logischerwijs was het voor Nederland aantrekkelijk om producten uit het buitenland te halen. Desalniettemin konden Nederlandse bedrijven hun concurrenten in het buitenland voor een habbekrats overkopen met de sterke gulden. Na de oorlog was er sprake van economische groei, waarbij de Verenigde Staten en neutrale landen als Nederland misschien wel het meest profiteerden. De grote verliezer was Duitsland: ten eerste hebben onze oosterburen de oorlog verloren en daarnaast betekende het desastreuze Verdrag van Versailles en de daaropvolgende hyperinflatie een tweede verlies. We weten natuurlijk allemaal dat dit verdrag niet het einde van de oorlog, maar een wapenstilstand van twintig jaar betekende.
Het moge duidelijk zijn dat de Eerste Wereldoorlog grootse veranderingen heeft aangebracht in de wereld zoals wij die nu kennen. Zo heb ik de manier van oorlogsvoering en de gebruikte wapens kort aangestipt, maar daarnaast zijn politieke, sociale en dus ook economische zaken voorgoed veranderd. Toch zijn er zoveel ongehoorde, onbekende verhalen uit deze vier verschrikkelijke jaren, helden wiens naam wij nooit gehoord hebben, slagen met torenhoge dodenaantallen, noem maar op. De Grote Oorlog verdient de aandacht, ook al is het alleen maar om aan te tonen hoe zinloos oorlog kan zijn. Daarom ben ik blij dat de ontwikkelaars van een schietspel de aandacht op dit catastrofistisch bloedbad aan het begin van de 20eeeuw dat naar de naam Eerste Wereldoorlog luistert hebben gevestigd. Om af te sluiten nog een stukje muziek. De wereldwijd geroemde Britse band Coldplay heeft een ode aan elke soldaat uit WO I gemaakt. Laat de beelden en de muziek voor zich spreken. Opdat wij nooit vergeten.